تئوری توهم توطئه در ایران

هوشنگ شهابی شروع افول تئوری توطئه را در طنز و فکاهی می‌داند. به گفته شهابی وقتی رمان دایی جان ناپلئون و به دنبال آن سریال تلویزیونی برگرفته از آن منتشر شد، ایرانیان برای اولین بار به عقاید توطئه محور یک وطن‌پرست پریشان خیال خندیدند. شهابی معتقد است وقتی به یک عقیده می‌خندیم به این معنی است که دیگر آن را بی چون و چرا قبول نمی‌کنیم.[پانویس ۴] علاوه بر این پیروزی انقلاب اسلامی و به دنبال آن اشغال سفارت آمریکا[پانویس ۵] به مردم ایران درست بودن جمله معروف «آمریکا هیچ غلطی نمی‌تواند بکند» را نشان داد. این اتفاق و رویدادهایی از این دست مانند باز پس‌گیری خرمشهر به مردم ایران ثابت کرد که آن‌ها دیگر در مقابل توطئه‌های بیگانه عاجز نیستند و می‌توانند آن‌ها را دفع کنند؛ و بدین ترتیب ذهنیّت شکست ناپذیری توطئه‌های خارجی رو به کمرنگ شدن گذاشت. شهابی همچنین فضای آزاد علمی در در دوران اصلاحات را که منجر به نشر آثار نویسندگانی همچون احمد اشرف و یرواند آبراهامیان [در نقد تئوری توطئه] شد در این امر مؤثر می‌داند
اینکه گفته می‌شود توهم توطئه نوع بیماری است، بدین معنا نیست که اساساً هیچ توطئه‌ای در هیچ موردی در کار نیست و آنچه توطئه خوانده می‌شود، همه از باب خواب و خیال و توهّم است. بلکه منظور آنست که مقوله توطئه را به دو گونه می‌توان بررسی کرد: یکی برخورد آفاقی و علمی و دیگری برخورد انفسی و عاطفی و بیمار گونه. دربرداشت علمی، توطئه به عنوان فرضیه‌ای در نظر می‌آید که قابل ردّ یا اثبات است و در پرتو داده‌های عینی و اسناد و مدارک تاریخی و بدون جانب‌داری عاطفی مورد بررسی و تحلیل قرار می‌گیرد. حال آنکه توهم توطئه از اعتقاد راسخ و جزمی و تعبدی است و در قلمرو بررسی و تحلیل علمی قرار نمی‌گیرد.
برخی اندیشمندان استفاده بیش از حد از «نظریه توطئه» را مورد انتقاد قرار داده‌اند و دیدگاهی میان حد تفریطی (که هیچ حادثه‌ای ناشی از توطئه نیست) و افراطی (که همه چیز ناشی از توطئه است) را توصیه کرده‌اند.در نتیجه در تحلیل‌های سیاسی نباید از وجود فرایندهای پنهان سیاسی غافل ماند بلکه با رویکردی جستجوگرانه به عمق رویدادهای سیاسی نگریست و پنهان مؤثر در رویدادها را در کنار نشانه‌های آشکار این پدیده‌ها مورد بررسی قرار داد